Regie: Norman Jewison | 172 minuten | drama, komedie, familie, musical | Acteurs: Topol, Norma Crane, Leonard Frey, Molly Picon, Paul Mann, Rosalind Harris, Michele Marsh, Neva Small, Paul Michael Glaser, Ray Lovelock, Elaine Edwards, Candy Bonstein, Shimen Ruskin, Zvee Scooler
Regisseur Norman Jewison heeft met deze filmbewerking van de theatersensatie “Fiddler on the Roof” een prachtige, complete film afgeleverd die voor elk wat wils biedt.
“Fiddler on the Roof” was een van de langst lopende musicals in de geschiedenis van Broadway. Maar niet alleen in Amerika was de voorstelling een succes. Op het moment dat Jewisons filmadaptatie in première ging, hadden al meer dan vijfendertig miljoen mensen over de hele wereld van het verhaal genoten. Dit komt ongetwijfeld door de universele thema’s in de film. Het gaat over tradities, menselijke waarden en onderdrukking; over trots, waardigheid, en het belang van liefde, familie en geloof (in elk aspect).
De casting van Topol is een schot in de roos. Als Tevye draagt hij het stuk met overtuiging. Hij is charmant, humoristisch, en ontwapenend, en we kunnen ons als toeschouwers goed met hem identificeren. Ook al zijn we het misschien niet eens met al zijn beslissingen, we begrijpen waarom hij ze maakt, en wat er in hem om moet gaan.
‘Fiddler on the Roof’ begint bijzonder sfeervol, met een zonsopkomst die langzaam het rustieke Oekraïense dorpje Anatevka aan de toeschouwer onthult. De theatrale oorsprong van de film wordt al snel duidelijk wanneer Tevye de toeschouwer direct aanspreekt en min of meer de verklaring van de titel geeft. De film opent namelijk met een vioolspeler op het dak, en Tevye geeft hier commentaar op door te zeggen dat iedereen in Antevka eigenlijk een vioolspeler op het dak is. Iedereen probeert een simpel, plezierig deuntje te spelen zonder zijn nek te breken. Iets wat niet makkelijk is. Ondanks de moeilijkheden blijven de inwoners toch op hun figuurlijke daken staan, omdat Anatevka hun thuis is. Ze weten hun balans te behouden door één ding: traditie. Dit is ook de titel van het eerste liedje van de film: een heerlijk opzwepend nummer dat, met behulp van ritmische montage, uitlegt hoe de familieverhoudingen werken in Anatevka. De vader is bijvoorbeeld uiteindelijk degene die het laatste woord heeft, en de dochters worden door hun moeders klaargestoomd voor een goed huwelijk, dat geregeld wordt door een huwelijksplanner.
Het zijn deze tradities die in “Fiddler on the Roof” onder vuur worden genomen door de drie dochters van melkboer Tevye. Drie van zijn dochters gaan namelijk trouwen, maar niet volgens de tradities. Bij elk nieuw huwelijk wordt er een stapje verder gegaan in het overtreden van de oude regels, en wordt Tevye genoodzaakt om te kijken waar zijn prioriteiten liggen en wat de essentie van zijn geloof en tradities is. Wat geeft zijn hart hem in, en is dit evenredig met wat zijn geloof hem vertelt? Hij wil natuurlijk dat zijn dochters gelukkig worden, maar hij wil ook trouw blijven aan zijn God. Het is erg boeiend om deze tweestrijd in Tevye waar te nemen en te realiseren hoe moeilijk dit voor hem moet zijn. Natuurlijk gaan onze gevoelens ook uit naar zijn drie dochters en hopen we dat ze allemaal gelukkig kunnen trouwen, maar Tevye is toch het hart van de film en de veranderingen in zijn wezen zijn representatief voor de veranderingen van het wezen van (de tradities van) zijn volk. Tevye is uiteindelijk de vioolspeler uit de titel, de ziel van het Joodse volk. Bij ieder (potentieel) huwelijk heeft hij meer het gevoel dat alles waarin hij al die jaren heeft geloofd af wordt gebroken, en daarmee komt min of meer zijn eigen identiteit in het geding. Hij gaat zichzelf en zijn vrouw vragen stellen waar hij nog nooit bij stil heeft gestaan. Houdt zijn vrouw eigenlijk wel van hem, bijvoorbeeld?
Deze focus op Tevye en zijn ontwikkeling maakt dat de subverhaaltjes van de huwelijken van zijn dochter niet te zoetsappig worden. Ze zijn weliswaar sentimenteel maar dit is nooit echt (of lang) storend aangezien ze voornamelijk worden gebruikt om iets over Tevye te zeggen, en zodoende niet de aandacht op zichzelf vestigen.
De liedjes zijn vrijwel unaniem succesvol . Het nummer “matchmaker” met de drie bruidjes-in-spé, is iets te theatraal en “schattig”, maar de rest van de nummers raakt alle juiste snaren: de muziek is vaak opzwepend, soms melancholisch, regelmatig amusant, en altijd interessant. Het beroemdste nummer is toch wel “If I Were A Rich Man”, dat hier mooi wordt uitgevoerd en gefilmd, waarbij de camerastandpunten en Tevye’s positie in de schuur worden bepaald door de inhoud van zijn teksten (zo wordt er door de camera tegen hem opgekeken en staat hij bovenin de schuur wanneer zijn gedroomde rijkdom hem naar zijn hoofd stijgt).
Naast de persoonlijke problemen in Tevye’s familie, heeft de film een politieke en historische component die de situatie in Anatevka in een bredere context plaatsen. Er is onrust in het land, vanwege pogroms, een op handen zijnde revolutie, en de naderende Eerste Wereldoorlog. De pogroms is wat de inwoners van Anatevka nu direct treft. Ze moeten hun geliefde dorp verlaten. Tevye heeft aan het einde van de film zijn jongste dochter Chava los moeten laten, en alle dorpelingen moeten weg uit Anatevka. Ondanks dit alles blijft de symbolische vioolspeler in leven. Tevye heeft de deur opengelaten voor Chava, en de dorpelingen hebben het idee ergens anders toch ook wel weer een thuis te kunnen opbouwen.
Jewison heeft voor de filmversie de productie een meer open karakter gegeven, wat resulteerde in opnames op prachtige buitenlocaties in Joegoslavië. Ook is er voor de filmversie wat meer aandacht besteed aan de serieuze context van het verhaal, in tegenstelling tot het theaterstuk, dat een vrij luchtige sfeer had. Dit werkt uitstekend. Het is een échte film geworden, die allerlei emoties in zich draagt en niet zozeer buiten de realiteit lijkt te staan zoals het geval is bij vele andere musicals. Het einde is bitterzoet, maar de centrale boodschap van de film is onmiskenbaar: “Vier het leven”. Lachaim!
Bart Rietvink
Waardering: 4.5
Bioscooprelease: 23 december 1971
Tags: 4.5 sterren, drama, familie, filmrecensent | Bart Rietvink, komedie, musical, Oscar beste cinematografie, Oscar beste muziek (original score), Oscar beste soundmix, Oscars 1972, regisseur | Norman Jewison